Адам тек біліммен тірі,
Тек білім ғасырды қозғайды!
"Қолымнан келмейді" деп айтпа.
Білімге жаныңмен ұмтыл.
(А. Құнанбайұлы)
Қиялы ауылдық округі 1929 жылы құрылған.1910 жылы Ресейдің орталық облыстарының жерсіз және аз жерсіз шаруалары: Самарадан, Поволжьеден, Украинадан және басқа да жерлерден Сібірге, көптеген жыртылмаған және тіршілігі жоқ жерлерге қоныстауға бет алды.
Алдымен біздің ауылдың алғашқы қоныстары Надежка ауылында Ыстықкөл маңында тоқтады, Ресейден ертеректе келген жергілікті шаруалардан жерді жалға алып егіншілікпен айналыса бастаған. Бірақ олар өз жерлерін иеленгісі келді, келушілерге Петропавлда (Кебек) жер телімдерінің жаздырып және бөлініп беріліп жатқанын біліп, олар сол жерге барды, оларға 1912 жылы баспақ учаскесінде жер бөлініп берілді. 1913 жылы Филипп Захарович Иваницкий ұлдарымен, Игнат Гаврилович Шаповалов, Гаврил Карпович Остапчук үш ұлымен, Задорожный атпен Баспакты іздеуге барды. Олар іздеген орнын тапты. Екі күн бұрын Булаевтан сегіз баласымен Алексей Алексеевич Маер шатырына (басқа көздер бойынша — Майоров) қоныстанды. Бұл жерде олар келгенге дейін қазыналық қаржысына екі құдық қазылып, үй-жайға жер кесіліп, нөмірлері бар биркалар орнатылды. Осы жердегі бірінші қоныстанушының құрметіне — Маёр (Майорова) Қиялы ауылы Махоровка деп аталды. Махоровка ауылы кездейсоқ, түсінбеушілік бойынша аталды. Оның тұрғындары бірінші қоныстанушы мәңгі есте қалу үшін, оның тегімен Маёровка (Майоровка) деп атағысы келді. Олар жиын жинап, қайта атау туралы старостаның қолы қойылған хаттама жазды және оны болысқа – Полтавка ауылына жіберді. Ол жерден қағаз Петропавлға бекітілуі жіберілу керек еді. Бірақ олардың өтініші түсініксіз жазумен жазылған сон «Маеровка» (Майоровка) сөзін шенеуніктер «Махоровка» деп оқыды. «Баспақ» орнына ауылды «Махоровка» деп бекітілді. Ауыл тұрғындары бұл туралы білгенде, олардың көңілі толмады. Бірақ ауылды қайта атау туралы қайтадан өтініш жасау қиын және ұзақ іс болды. Аудан картасында «Махоровка» атауы мен қалды.
Сол уақытта көршілес орналасқан. Власовка, Кучковка, Шнуровка, Елизаветовка, Барыкөл ауылдары пайда болды.
Бірінші қысқа 16 отбасы қыстап шықты. Олардың ішінде болғандар: Шаповалов И.П., Иваницкий Ф.З., Остапчук Г.К., Задорожный, Сгибневы, Бондаренко, Чирковы, Качкины, Черновы, Задниченко. Барлығы бастапқы да жер үйде тұрды. 4 жылдан кейін аулалар саны артты. 1918 жылы 18-жастан 50 жас аралығындағы барлық қоныс аударған-ер адамдар Колчаков әскеріне шақырылды. Солдаттарға большевиктерді шақыру-үнпарақтар келгенде, Махоровка ауылының және басқа да бірқатар ауылдардың сарбаздары түнгі уақытта Тобыл өзені арқылы Қызыл Әскерге бара бастады.1921 жылы Петропавл-Көкшетау темір жолының құрылысы басталды. Махоровкадан екі шақырым жерде Қиялы станциясы құрылды. Құрылыс материалдарын жеткізу мақсатында, алдымен жолды үйіндісіз сала бастады, шпалдарды тікелей шөпке жатқызды, ал 1924 жылы үйіндіні көтерді, және осы уақыттанбері жолдан жолаушылар пойызы жүре бастады. 1925 жылы станцияда мектеп ашылды.
1928 жылы облыстық партия комитетінің шақыруы бойынша ауыл тұрғындары орталығы Власовка ауылында «Красный сеятель» колхозын ұйымдастырды. Колхоздың бірінші төрағасы болып Сгибнев Герасим сайланды.
1928 жылы мектептің бірінші ғимараты салынды. Герасим С., үшін қоғамдық қаржыға Мәкен ауылында үй сатып алынды (Қиялы станциясы мен № 6 разъезд арасында орналасқан).
1928 жылы станция жанында жаңа астық совхозын құру шешілді. 1929 жылы Махоровкаға жер орналастырушылар келді: Жуков, Исаков, Пулькин – Мәскеуден келген уәкілдер және Америкадан келген инженер болды. Олар «Қиялы» деп аталатын жаңа совхоздың құрылыс жоспарын құрастырды. Махоровка ауылының тұрғындары жаңа совхоздың құрамына енді. 1930 жылы совхозға механизаторлар курсын бітірген жастар жіберілді. Олардың 40% қыздар болды. Механизаторлар өте қиын жағдайларда, қыста вагондар мен шатырларда тұрды, кейбіреулерінде кішкентай балалар болды.
Алғашқы механизаторлар қатарында ерлі-зайыптылар болды Литвиненко, Широкова Надежда Ивановна, Железнова, Головина Шура, әкпелі-сіңілілер Изосиндар, Баранова Надя.
«Қиялы» совхозының бірінші директоры Наумов, бас бухгалтері – Хлабустов, прораб – Замыслов болды, бас агрономы – Петринев (ол 1934 жылы қайғылы қаза тапты). Бас дәрігері Левандовский, экспедитор Иваницкий А.Ф., ондық Любушин, Горин және Андросов қоймаларды басқарды. Совхоздың құрылысы басталды.
Н.И. Широкованың естеліктерінен:
Совхоздың құрылысына әр түрлі жерлерден көптеген адамдар келді, кейбіреулері жергілікті тұрғындарда қоныстанды, кейбіреулері вагондар мен шатырларда тұрды, ал кейбір отбасылар Махоровка мен совхоздың арасында уақытша жер үй салды, оларды «Көпай-қала» деп атады. Бұл жер үйлерде барлығы үстелдер, отырғыштар, кереуеттер жерден балшықтан жасалған болатын.
Бірінші кезекте ағаш астық қоймасын салуды бастады, бірақ тұрғын үй жетпейтіндіктен, адамдар келіп, оларды осы астық қоймаларына орналастырылыған. Олар ортақ нарларда жататын, отбасы отбасы араларын бір бірінен перделермен жауап қоятын.
Қыста бұл ғимараттарда өте суық болды, темір пештермен жылытылды.
Содан кейін алғашқы кірпіш ғимараттар салынды: Оның біріншісі асхана, қонақ үй, мейманхана, шаштараз, жұмыс комитеті төрағасының кабинеті болды. Екіншісі-құрылыс бөлімі, қойма, тир, биллиард ойнайтын орын болды. Мұнда әр түрлі үйірмелердің жұмысы жүргізілді.
Содан кейін электр станциясы мен МТМ ғимараты салынды, 6 екі пәтерлі қамыстан үйі салынды, онда совхоз басшыларымен кішкентай балалары бар отбасы орналасты. Барлық жұмысшылар бригадаларға бөлінді. Бұл бригадалар саманнан 12-14 отбасына ортақ барақ салды, құдықтар қазылды.
Саманнан аурухана, гараж, кеңсе, қойма, наубайхана, дүкендер, мектеп (кейіннен мектеп ғимаратында СПТУ-50) үшін ғимараттар салынды. Вагоншылар мен шатырлардан шыққан жұмысшылар отбасы біртіндеп баракқа көше бастады.
1931 жылы совхоз директоры Маннаников болды, Трипольский агроном, саяси бөлімінің бастығы Востоков, содан кейін Шұғаров тағайындалды.
Халық үшін ағаш баракта жазда дыбыссыз кино көрсетілді, ал 1932 жылы саман клубы салынды.
Осы жылдан бастап қамыс плиталарынан ғимараттың қаркасы салына бастады. Екі барактан мектеп болып қайта жабдықтады, ол бастапқыдан жеті жылдық болды.
1934 жылдан бастап совхоздың жаңа жерлерінде дәнді дақылдардың жоғары өнімін алды. Негізінен жаздық бидай себілді, бірақ сонымен қатар арпа, сұлы, тары да егілді.
1935 жылдан совхозда мал шаруашылығы дами бастады: шошқа, іріқара мал, қой өсіре бастады. 1936 жылдан бастап бау-бақша шаруашылығын құрып, совхозды көгалдандыра бастады. Аурухана мен клуб арасында үлкен жеміс бағы болды. Кеңсе жанында сәндік ағаштардан саябақ салынды.
Сталин жоспары бойынша табиғатты қайта көгалдандыруда совхоздың алқабында орман қорғау белдеулері салынды.
Бұл жұмысты Гатальский басқарды, оның бригадирі М.В. Чашко болды. Соғыс жылдарында Гатальский майданға аттанды, бақшашы және бағбан болып М.В. Чашко қалды. Бау-бақша халықты және совхозды көкөністермен толық жабдықтады. «Ана мен бала» бригадасы ұйымдастырылды. Оған Марченко, Плеханова, Плаксина, Алибаева, Иваницкая балалары мен аналар кірді. Олар бидай алқабын шөптен тазартып, алқаптарда кеміргіштерді жойып, орман алқаптарында арамшөптермен күрескен. Жақсы еңбегі үшін оларға жиі сыйлық беріп, аудандық «Ударник полей» газетінде олар туралы жазды.
1934 жылы совхозда ликбез-сауатсыздықты жою мектебі ұйымдастырылды.
1934 жылдан бастап 1941 жылға дейін Қиялы совхозында саяси-тәрбиелік және мәдени-бұқаралық жұмыс жоғары қойылды. Клубта дәрістер оқылды. Үйірмелер жұмыс істеді — драмалық, хор, спорттық, фильмдер көрсетілді. Спорттық жарыстар, жорықтар жиі ұйымдастырылды. 1939 жылы жеті жылдық мектеп орта болып қайта құрылды, клубта дыбыстық кино пайда болды.
Барлығын соғыс бұзды. Ерлер майданға кетті. Совхоздың алаңдары мен шеберханаларында әйелдер, қарттар мен балалар жұмыс істеді. Тася Польянова жас тракторшы болды, ал автокөліктің рөліне Скрипник Таня, Николаенко Мария отырды. Токарлық станоктарда еңбекеткен Шепелева Мария, Зайцева Анна, Гнездилова Мотя, Кудовецкая Лена, Иваницкая Зина еді.
Құю цехында еңбекеткен Григорьева Дуся, Колор Женя.
Барлық әйелдер «Адалеңбегі үшін» медалімен марапатталды. Құрылышы болып, алқаптарда және бақшаларда еңбек еткендер Бабушкина Марфа, Гопаненко Шура, Попова Поля, Акимова, Булавкина, Середкина Мария.
Соғыстан кейінгі жылдары ел нанды қажететті. Қазақстанның Солтүстік аймақтары жерді белсенді түрде жыртыла бастады. 1954 жылдан бастап тың жерлерді игеруге келген қоныс аударушылардың жаңа легі басталды. Қиялы ауылы да ерекше қалмады. Осы жылдары мұнда тың игерушілер келгендер: Глушенко Корней Фёдорович, Григоров Михаил Герасимович, Дёмин Сергей Ильич, Еременко Иван Петрович, Набиев З.Н., Перцев Яков Андреевич, Петренко Фёдор Петрович, Скрипченко Владимир Степанович, Шепелев Иосиф Максимович.
Касен Нутпаев — «Қиялы» совхозының бірінші механизаторы, үш орденнің кавалері, С.М. Кировпен 30-шы жылдары, Сергей Мироновичтің қиялы ауылына келуі кезінде кездесті. Алғашқы тракторшылардың қатарында ерлі-зайыптылар болып Литвиненко, Широкова Надежда Ивановна, Головина Шура, Железнова, апалы-сіңілі Изосиндар, Баранова Надя, Решетняк Федор Кондратьевич, Шепелев Иосиф Максимович, Бегман Иван Михайлович, Костенко Николай Яковлевич кірді.
Механизаторлар алғашқы үш мың жыртылған жерді егеді. Негізінен жаздық бидай егілді, бірақта сонымен қатар қарабидай, арпа, сұлы, тары да егілді.
Алексей Михайлович Эттенко — КСРО-ның 50 жылдық атындағы совхоздың бригадирі, комбайнері, Еңбектегі үздік жетістіктері үшін 1973 жылы Социалистік Еңбек Ері атағына ие болды.
1937 жылы Шығыс Қазақстан облысының Лениногорск қаласында жұмысшы отбасында дүниеге келген. 1953 жылы Эттенко отбасы Қиялы ауылына көшіп келді. Сол жылы Алексей Михайлович механизациалау училищесіне түсті. Оны аяқтағаннан кейін КСРО-ның 50 жылдығы атындағы совхоздың бірінші бөлімінде механизатор болып жұмыс істеді.
Кең профильді механизатор, ол жылдан жылға трактордағы да, комбайндағы да нормаларды асыра орындады. Еңбектегі жетістіктері үшін ол Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды.
1973 жылдың күзі механизаторлар үшін ерекше қиын болды. Ұзақ жауған жаңбыр, күннің күрт суықтығы, күзгі қар жаууы көп жағдайда диқаншылардың есебін шатастырды. Осы қолайсыз ауа-райы жағдайында А.М. Эттенко және Социалистік Еңбек Ері атақты жерлесіміз А.Т. Самсоновтың үлгісі бойынша совхоздың басқа да тәжірибелі комбайнерлері 13 мың центнер астық алуға міндеттелді. Және өз сөзінде тұрды.
1973 жылы Эттенко мемлекетке 32787 тонна астық тапсырды, бұл халықтық-шаруашылық жоспардың 183 пайызын құрайды. Бұл Кеңес ауданындағы ең үлкен нан болды.
«Жалпы еңбекте, үлкен нан өндірісінде менің қарапайым үлесім бар», — дейді А.М. Эттенко. Қабылданған міндеттемелерді орындау және мемлекетке астық сату үшін еңбек сіңірген еңбегі үшін 1973 жылы КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығымен А.М. Эттенко Социалистік Еңбек Ері атағы беріліп, Ленин ордені мен «Орақ және балға» алтын медалі табыс етілді. Солтүстік Қазақстан облыстық партия комитеті бюросының, облыстық атқару комитетінің, облыстық кәсіподақтары Кеңесі Төралқасының және облыстық комсомол комитеті бюросының шешімімен 1974 жылы облыстың ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің Социалистік жарыстарының шарттары бойынша Социалистік Еңбек Ері — Алексей Михайлович Эттенко атындағы 250 сом сомасында 6 сыйлық тағайындалды. А.М. Эттенко атындағы сыйлықтар социалистік жарыста бірінші орын алған және кемінде 15000 центнер бастырған немесе кемінде 1300 гектарды бастырған комбайнерлерге берілді.
1972 жылы «Қиялы» совхозы «КСРО-ға 50 жыл атындағы» совхоз болып атауы өзгертілді. Ірі «Қиялы» совхозының басшылығында жұмыс кезінде көптеген игі істер істеген В. Шушин мен Г. Внуковский.
«Қиялы» совхозының бірінші директоры Наумов (1929-1930 жж.) болды, кейін Петринев (1931-1934 жж.), Маннаников Н. директор болды (1935-1937 жж.).
Қазір «Салют» ЖШС ұжымы Андрей Витальевич Бутко басқарады.
Андрей Витальевич Бутко 1977 жылы 17 мамырда Солтүстік Қазақстан облысы, Совет ауданы, Қиялы ауылында дүниеге келген. Мектепті бітіргеннен кейін Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университетіне түсіп, инженер-механик мамандығы бойынша оқыды. 1999 жылы университетті бітіріп, «Салют» ЖШС-де қазіргі уақытқа дейін директор болып жұмыс істейді.
Андрей Витальевич өзін сауатты, жоғары кәсіби және білікті басшы ретінде көрсетті. Оған ұқыптылық, сыпайылық, мәселелерді жедел шешу қабілетіне тән қасиеті бар. Ауданның және ауылдың қоғамдық-саяси өміріне белсенді қатысады. 2016 жылдың 12 қазанында «Еңбек ардагері» марапатына ұсынылды.
1934 жылы совхозда үлкендердің сауатсыздығын жою бойынша «Ликбез» мектебі ұйымдастырылды. Ауыл тұрғындары драмалық, хор, спорттық үйірмелерге белсене қатысты. Сахнада пьесалар қойылды. Аспапты ансамбль құрылды, оны Чекушкин Степан Мартынович басқарды.
Екі мектеп жұмыс істеді: Қиялы ОМ және станциялық НМ.
Жыл сайын біз соғыс жылдарын еске түсіреміз, қаза болғандарды еске аламыз. Көп жылдар өтседе, бірақ халықтың жадында осы күнге дейін соғыс жылдарындағы өлшеміз қайғы-қасіреті және өлшемсіз ерліктері есте қалады.
Кеңес Одағының Батыры атағына біздің жерлесіміз Андрей Максимович Хименко ие болды, Солтүстік Қазақстан облысы, Совет ауданы (қазіргі Аққайың) Елизаветовка селосының тумасы.
Жауынгерлік ұрысқа бірінші атушы Андрей Хименко қабылдады Солтүстік-Батыс майданда 1942 жылдың ақпан айында құрамында 8-ші гвардиялық Панфилов атқыштар дивизиясы Бородино ауылының маңында болды.
Ол жүз шақырым шайқаспен өтті. Екі рет жараланды. Ленин орденімен, «Ерлігі үшін» медалімен марапатталған. Сонымен қатар, 117 атқыштар полкінің 2-ші батальонының 5-ші атқыштар ротасының парторгы болып сайланды.
1945 жылдың 24 мамырында Вислыды форсирлеу кезіндегі ерлік әрекеттері үшін оған Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Бірақ Андрей Хименко оған Батыр атағын беру туралы ССРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жарлығы жария еткен күнге дейін өмір сүрген жоқ…
Ол 1944 жылдың 6 қазанында Польша аумағында Подосье ауылында болған ұрыста қаза тапты. Қазақстан Республикасының Петропавл қаласындағы көше батыр атымен аталды. Гвардия қатардағы жауынгер Андрей Хименко 117-ші гвардиялық Познан полкінің 2-ші мотоатқыштар батальонының 4-ші мотоатқыштар ротасының жеке құрамының тізіміне енгізілді. 2016 жылдың көктемінде Андрей Максимович Хименконың есімі Қиялы орта мектебіне берілді.
Қиялы орта мектебінің директорлары:
Қазіргі уақытта мектеп директоры болып Мамычева Елена Владимировна істейді. Мектепте кітапхана, спорт залы, стадион, спорт алаңы, асхана бар. 2009 жылы жылу жүйесіне, жарықтандыруға күрделі жөндеу жүргізілді.
Қиялы ауылында элеватор, нефтебазасы, «Аққайың ауданының аграрлық колледжі» КММ жұмыс істейді. «Аққайың ауданының аграрлық колледжі» екі қабатты ғимаратта орналасқан, онда мынандай кабинеттер бар: компьютерлік сынып, математика, химия, казақ тілі.
«Аққайың ауданының аграрлық колледжі» — «фермерлік шаруашылық», ауылшаруашылық өндірісінің тракторшы – машинисті, жүргізуші, электр газымен дәнекерлеуші, ауылшаруашылық техникасына қызмет көрсету және жөндеу жұмыстарын жүргізу» және аспазшы мамандықтарын дайындайды.
